وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ
و [لذا برای بیدار ساختنشان از غفلت و غرور] آنها را به عذاب [عوارض و گرفتاریهای ناشی از طغیان خودشان] گرفتار ساختیم. با این حال، نه در مقابل پروردگارشان تسلیم شدند، و نه تضرّع کردند. 57
57- عذاب مورد نظر این آیه، نه عذاب اخروی، بلکه همین نابسامانیها، ناملایمات و عوارض فردی و اجتماعی است که دامنگیر جوامع منحرف از حق و عدالت میشود. معنای عذاب، همان درد و رنجی است که از تأمین نشدن خواستههای مادی و معنوی، فردی و اجتماعی ناشی میشود و چون در نظام خدا و طبق قوانین او چنین عواقبی عارض میشود، این عذاب را به خود و مجموعه عواملی که مقدر کرده [ما، نجعلهم] نسبت داده است. این عذاب موقت و مختصر [در مقایسه با عذاب آخرت] همچون چراغ قرمز هشداردهنده ماشینها، رحمتی به شمار میآید تا راننده بی احتیاط را متوجه خطر سازد، اما اگر کسی هشدار کمربند ایمنی یا سرعت مجاز را نادیده گرفت و آن را از کار انداخت، به حال خود و خطرات هلاکتبار رها میسازد.
«فَمَا اسْتَکَانُوا» از ریشه «سَکَنَ» [در باب استفعال] عدم آمادگی به فروتنی و خضوع و خشوع قلبی در برابر عظمت مقام ربّ و عدم سکون و آرامش از طغیان و عصیان را میرساند، و «مَا یَتَضَرَّعُونَ»، عدم تذلل یا طلب حاجت به پیشگاه مقام برتر ربوبی را. «ضرع» به پستان گفته میشود که به راحتی و مهر سرازیر میشود و کودک را سیراب میکند. انسان در برابر پروردگار نیز باید همچون کودک طلب نیاز کند تا شیر رحمت او بجوشد.
در ضمن آیات 42 (6:42) تا 45 سوره انعام و 94 (7:94) تا 95 اعراف نیز در همین زمینه میباشد. در دعا کردن هم خدا توصیه کرده است او را در خِفا و به حالت خوف و تضرّع بخوانیم [انعام 63 (6:63) ، اعراف 55 (7:55) و 205 (7:205) ].