وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ

آنگاه که [در آستانه قیامت] آن قول [الهی، که آثار اعمال سوء سرانجام دامنگیر منکران خواهد شد] 94 فرا رسد، جنبنده‌ای برای [آگاهی] آنها از زمین بیرون آوریم که با آنان [به زبان وجودی] سخن گوید. 95 [=شگفتی‌های آن، نمایانگر حقایق ایمانی و بیانگر این واقعیت باشد که] مردم به آیات ما یقین نمی‌آورند. 96

94- این «قول» که با الف و لام معرفه ذکر شده چیست؟ در این آیه و آیه 85 از «وقوع» آن قول و در 7 آیه دیگر قرآن، از «تحقق» آن [حق القول] سخن گفته است. ظاهراً منظور از قول، هشدار به همان نظام و قانون علت و معلولی است، بنابراین منکران نمی‌توانند بی‌تفاوت در برابر اعمال‌شان باشند و باید بدانند عقوبت و عذاب، نتیجه طبیعی تبه‌کاری آنها است. این نتیجه یا توفیق ایمان را از آنان سلب می‌کند [یاسین 7 (36:7) ]، یا در همین دنیا عوارض عذاب‌شان تحقق می‌یابد [اسراء 16 (17:16) ]، یا در آخرت [قصص 63 (28:63) ، سجده 13 (32:13) ، سبا 31 (34:31) ، صافات 31 (37:31) ، فصلت 25 (41:25) ، و احقاف 18 (46:18) ].

95- سخن گفتن آن جنبنده با آدمیان الزاماً به شکل متعارف نیست، طبیعت و موجودات با زبان تکوینی [وجودی] سخن می‌گویند، بلکه کشف عجایب وجودی آن، منکران را در برابر حقایقی که دلالت بر وجود آفریدگار حکیم و هوشمند می‌کند، مبهوت و ناتوان از پاسخ علمی خواهد ساخت و گویای این واقعیت خواهد بود که مردم در شناخت آیات خدا یقین‌آوری نمی‌کنند.

96- این آیه از آیات پوشیده و مرموز قرآن است و قرینه دیگری هم ندارد تا بتوان از آن کمک گرفت، اصولا اغلب آیات مربوط به قیامت، از متشابهات قرآن محسوب می‌شوند.