466- برحسب مفاد آیه 36 سوره توبه (9:36) ، تعداد ماه‌های سال در حساب خدا، از همان روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید، 12 ماه بوده که 4 ماه آن حُرمت دارد [جنگیدن در آن حرام است]: محرم [اولین ماه سال] و دیقعده و ذیحجه [ماه‌های 11 و 12]، این سه ماه پشت هم عملا فرصت مناسبی برای تعطیل جنگ‌ها و پرداختن به تجارت و داد و ستد قبایل در مکه و انجام مراسم مذهبی بوده است. ماه رجب [هفتمین] که تقریباً در وسط بقیه ماه‌ها قرار گرفته، بقیه سال را به دو نیمه تقسیم کرده و امکان تداوم جنگ را محدود [حداکثر 5 ماه] ساخته است.
از سؤال مؤمنین درباره ماه حرام و پیکارِ در آن، و پاسخ پروردگار به روشنی معلوم می‌شود که سؤال‌کنندگان نظر خدا و پیامبر را درباره مشرکین که حرمت ماه حرام را، با آن که خود را مقیّد به آن می‌شمردند، می‌خواستند بدانند، نه آنکه مشتاق جنگ بوده و ماه حرام را مانع می‌دانستند!

467- مشرکین قریش هنگامی که بر مکه مسلط بودند، به نیروی نظامی مانع ورود مسلمانان به خانه خدا می‌شدند و در سال 6 هجری، هزاران مشتاق عازم از مدینه را، که راهی دراز در صحرا را با پای پیاده پیموده بودند، در آستانه مکه برگرداندند. قرآن این عمل ستمگرانه را در آیات متعددی [از جمله: بقره 217 (2:217) ، انفال 34 (8:34) ، حج 25 (22:25) و فتح 25 (48:25) ] محکوم کرده است.

468- بازداشتن مردم از راه خدا [وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ الله]، مستقل از بازداشتن آنها از ورود به مکه و مسجدالحرام است، که جداگانه ذکر شده. عنوان «سَبِیلِ الله» در قرآن مقابل «سَبِیلِ الطاغُوت» قرار دارد [نساء 76 (4:76) ] و عبد طاغوت بودن [شخص‌پرستی] در قرآن مذمّت شده است [مائده 60 (5:60) ]. طاغوت‌ها با سلب آزادی و امنیت مردم در انتخاب دین و آیین، آنها را به پیروی از خود وامی‌دارند. راه خدا [سَبِیلِ الله] برحسب اصل «لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ»، آزاد گذاردن مردم در انتخاب عقیده و آرمان است.

469- ر ک به پاورقی 408 (2:191) .

470- معنای «ارتداد» در قرآن، پشت کردن به همدینان و پیوستن به جبهه دشمن است، که البته جنبه «عملی» دارد. برخلاف نظریه فقهی که ارتداد را به اندیشه و اعتقاد تعمیم می‌دهد و اصل آزادی عقیده [لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ] را نقض می‌کند. با این حال، در قرآن هیچ کیفر دنیایی برای ارتداد و الحاد قرار نداده است. علاوه بر این آیه، آیه 54 سوره مائده (5:54) نیز در مورد مُرتَد شدگان به همین اکتفا کرده است که: «هر که از شما که از دینش برگردد، خدا مردمانی را خواهد آورد که دوستشان دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند». ر ک به فصل «ارتداد و آزادی» از کتاب آزادی در قرآن، صفحات 174 تا 185 از همین قلم.

471- اصطلاح «حبط اعمال»، که 16 بار در قرآن تکرار شده است، دلالت بر باطل و بی‌اثر شدن اعمال می‌کند. هر کس عملی می‌کند، به خاطر نتیجه و فایده‌ای است که از آن اراده کرده، پس عمل باید متناسب با مقصود و منطبق با قواعدی باشد که لازمه دستیابی به آن است. همچنانکه در تجارت اگر از قواعد علم اقتصاد و تجربیات کسب شده استفاده نکنیم، همه تلاشمان «حبط» می‌شود و سود مورد انتظار به باد می‌رود.