89- به پاورقی 6 و 7 همین سوره (2:3) نگاه کنید.

90- واژه «زکاه» 32 بار در قرآن تکرار شده که 27 بار با فعل یؤتون [یا: آتوا، آتی، مؤتون، آتیتم، ایتاء، آتین، یؤتوا] آمده است که منظور پرداختن زکات می‌باشد، 2 بار به معنای کلی آمده است [مریم 13 (19:13) و کهف 81 (18:81) ] و 2 بار نیز به عنوان صفت به کار رفته است. آیه 40 از سه «امر» خداوند به بنی‌اسرائیل سخن گفته است [یاد نعمت کنید، وفای به عهد نمایید، از خدا بترسید]، در آیه 41 از سه «نهی» خداوند نشانه آورده است [اول کافر نباشید، آیات را نفروشید، از غیرخدا نترسید]. در آیه 43 نیز سه توصیه ایمانی را مطرح ساخته است [صلات، زکات و رکوع].

91- معنای رکوع، عام‌تر از رکوع خاص نماز است؛ ظاهر رکوع، سر خم کردن و به انحناء درآمدن، و باطن آن ابراز تواضع و احترام است [همچنانکه در میان ژاپنی‌ها مرسوم است]. بیشتر مردم زکات [و امروز مالیات] را از سر ناچاری و به اکراه می‌دهند، اما به اختیار و اشتیاق دادن آن برای آزاد شدن از وابستگی به مال و پرداخت آن به نیازمندان، معنایش همان رکوع در زکات است. قرآن از مؤمنینی یاد کرده است که اصلا برای زکات کار می‌کنند [مؤمنون 4 (23:4)- وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ]، نه همچون کسانی که با کراهت انفاق می‌کنند [توبه 54 (9:54)- ...وَلا یُنْفِقُونَ إِلاَّ وَهُمْ کَارِهُونَ]. در مواردی نیز قرآن رکوع را مستقل از نماز و پس از زکات توصیه کرده است. علاوه بر آن خداوند به مریم مقدس نیز در آیینی که صلاتی به شکل مسلمانان به جماعت زن و مرد و با رکوع و سجود نداشت، توصیه به رکوع، آن هم پس از سجود! کرده است. آیا جز این است که در این موارد باید به معنای اصلی رکوع، که همان تواضع و تسلیم در برابر حق است، توجه کرد؟ از آن گذشته، در این آیه سه حکم مستقل را فرمان داده است، کسی که نماز را برپا می‌کند، رکوع و سجود هم جزئی از نماز است و نیازی به ذکر مجدد ندارد، اما این رکوع دسته جمعی، به نظر می‌رسد همان تمکین جمعی و انضباط در برابر احکام خدا و رسول باشد [والله اعلم]. درضمن، سرفصل نماز تعداد «رکعات» آن است که حالت خضوع و فرمانبرداری دارد و جای سؤال دارد که چرا ارکان دیگر مثل قیام و قعود و سجود مبنا قرار نگرفته است!؟