وَمِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَمِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَّا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُـولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
در میان اهل کتاب هستند کسانی که اگر مالی کلان به ایشان امانت سپاری، به تو باز میگردانند و [نیز] هستند کسانی که اگر دیناری هم بدانان سپاری به تو برنمیگردانند، مگر آن که مادام بر [طلب حق خود از] او ایستاده [=مراقب و مسلط] باشی. 161 این [نادرستی] بدان سبب است 162 که میگویند راهی بر [مؤاخذه و محکوم کردن] ما در مناسبات با این بیسوادها نیست 163 و [به این ترتیب] دروغی آگاهانه بر خدا میبندند.
161 - عدالت و انصاف ایجاب میکند که در مورد دگراندیشان به چشم حقبین بنگریم و امور را سپید و سیاه نگیریم. این واقعبینی و نشانه وسعت نظر است که مخالفان را با یک چون نرانیم. البته در برابر سوء استفاده ستمگران آنها باید همواره ایستاد و با قدرت استیفای حقوق کرد.
162 - نکته بسیار پندآمیز و ظریفی است؛ حق و عدالت مستقل از مقام و مرتبت، یا موقعیت و میزان سواد و ثروت است. در دنیای مدرن نیز آشکارا میبینیم حقوقی را که حتی برای حیات وحش و محیط زیست رعایت میکنند از غیرخودیها و مردم کشورهایی که بر آنها تسلط دارند دریغ میدارند.
163 - «أُمِّی»، منسوب به اُمّ [مادر]، دلالت بر درس نیاموختگی و بیسوادی میکند، گویی فرزندی همچنان نزد مادر مانده و به مدرسه نرفته است. اعراب پیش از اسلام عموماً اُمّی بودند و به ندرت خواندن و نوشتن میدانستند. خداوند به عمد پیامبر اسلام را «أُمِّی» نامیده است تا کسی گمان نکند قرآن سخن اوست [اعراف 157 (7:157) و 158 (7:158) ، جمعه 2 (62:2) ] چرا که نه کتابی خوانده و نه خطی نوشته بود [عنکبوت 48 (29:48) ] و نه اصلاً میدانست کتاب و ایمان چیست [شوری 52 (42:52) ]. قرآن اصطلاح «أُمِّی» را در برابر «اهل کتاب» قرار داده است که معرّف دو گروه: اعراب بیسواد و بادیهنشین، و بنیاسرائیل [اهل کتاب] میباشد: آلعمران 20 (3:20) - ...وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْأُمِّیِّینَ.... بنیاسرائیل خود را باسواد و درس آموخته و مسلمانان را اُمّی میشمردند و از موضع خود برتربینی تعهدّی درقبال آنان برای خود قائل نمیشدند: آلعمران 75 (3:75) - ...قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ....