أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ
آیا پس [از این میثاق] جز دین خدا [مطلوب دیگری] میجویند؟ 183 در حالی که هرآن کس [از فرشتگان یا موجودات زنده] در آسمانها و زمین است، خواه ناخواه تسلیم اویند و به سوی او [در مسیر کمال] بازگردانده میشوند. 184
183 - معنای اصلی دین، جزا و کیفرِ نیک و بد اعمال است، سپس به نظامات و مقررات هر کشور، که بر حسب آن شهروندان مورد داوری قرار میگیرند، گفته میشود. در اصطلاحِ قرآن، «دین الملک» به قانون اساسی گفته میشود [یوسف 76 (12:76) ]. نظام آموزشی مدارس و دانشگاهها نیز که بر اساس آن پاداش [کارنامه] و آینده هر دانشجویی تعیین میگردد، مثال سادهای برای فهم معنای «دین» است.
184 - دین خدا همان قوانین عمومی و خصوصی و نظاماتی است که از ذره تا کلان و کهکشان همگی در بند آنند و با فعل و انفعالات خود در مسیر کمال پیش برده میشوند [...وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ]. همه موجودات به دلیل میل تکوینی و طبیعی خود به سوی رشد و کمال با «طوع» و رغبت تسلیم قوانین جهانشمول میباشند، اما همچون غذایی که با میل و رغبت میخوریم، اما هضم و جذب و عوارض احتمالا سوء آن از اختیار ما خارج است، قاهریت قوانین، ما را، هرچند «کراهت» داشته باشیم، محکوم خود میسازند. در عالم حیوانات نیز قانون تنازع بقاء، حیوان شکار کننده را با «طوع» و رغبت به تعقیب شکار میکِشد، اما خود نیز به «اکراه» شکار حیوانی قویتر میشود. غرایزی همچون میل به غذا و جنس مخالف و امثالهم که در وجود ما نهاده شده نیز [طَوْعًا] از قوانینی پیروی میکنند که خدا در وجودمان قرار داده است، از طرف دیگر بیماری و مرگ ما را به «اکراه» مقهور خود میسازد.
در جمله سؤالی: «أَفَغَیْرَ دِینِ اللهِ یَبْغُونَ...»، «دین خدا» مورد مقایسه قرار گرفته است، در 5 آیه دیگر موضوعات متفاوتی به ترتیب زیر مورد سؤال و مقایسه واقع شده است:
1] ولایت: انعام 14- قُلْ أَغَیْرَ اللهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...
2] حکم: انعام 114- أَفَغَیْرَ اللهِ أَبْتَغِی حَکَمًا وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتَابَ مُفَصَّلاً...
3] ربوبیّت: انعام 164- قُلْ أَغَیْرَ اللهِ أَبْغِی رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ...
4] الوهیّت: اعراف 140- قَالَ أَغَیْرَ اللهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ
5] عبادت: زمر 64- قُلْ أَفَغَیْرَ اللهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجَاهِلُونَ
در موارد 6 گانه فوق همواره دلیل برتری خدا بلافاصله توضیح داده شده است.