17- عنوان «شجره زقوم» علاوه بر این آیه، دو بار دیگر در قرآن تکرار شده است [صافات 62 (37:62) و واقعه 52 (56:52) ]. کتابهای لغت زقوم را بلعیدن لقمه بسیار تلخ و کـُشنده ترجمه کرده‌اند، اما قرآن هیچ وصفی از آن جز آنکه زقوم طعام گناهکاران خودپرست است و در شکم آنها همچون آب جوش غلیان می‌کند [دخان 43 (44:43) ] نداده است. در سوره صافات نیز این شجره را، که ریشه در قعر جهنم دارد، فتنه‌ای برای ظالمان شمرده که شکوفه‌های آن همچون سر دیوان زشت و هراسناک است. ظاهر این اوصاف، تصویری است ترسناک متناسب با روح و روان آدمی، اما نه معنای «شجر» در قرآن همیشه درخت است، و نه هر طعامی از راه دهان وارد بطن انسان می‌شود. شجره همان [Network] و سیستم ارتباطی پیچیده‌ای است که همچون درخت، ریشه [زمینه]، بدنه [تنه اصلی]، شاخ و برگ [زیر مجموعه و اعضاء] و میوه و محصولی دارد. در قرآن از شجره طیبه و شجره خبیثه و شجره ملعونه نیز یاد کرده است که سلسله مراتبی در جریانات فکری، فرهنگی، دینی و سیاسی در هر جامعه‌ای را نشان می‌دهد. در سوره‌های فوق‌الذکر این شجره و شبکه را در وصف ظالمان مطرح کرده است که زمینه آن عملکردهای عمیقاً جهنمی است و محصول و بازتاب آن در جامعه ظهور شیطان صفتان می‌باشد. این ستمگران همچنانکه در دنیا آتش افروختند و دلهای مردم را سوزاندند، خود به بازتاب اعمال‌شان گرفتار می‌آیند.