1- نام این سوره «حجرات»، معنایی حقیقی و ظاهری، و معنایی مجازی و باطنی دارد؛ «حَجَر» همان سنگ و جمع آن احجار یا حجاره است. قوم ثمود نیز از این روی «اصحاب الحجر» نامیده شدند که در منطقه‌ای کوهستانی می‌زیستند. این همان معنای حقیقی حجر است.
اما از آنجایی که صحرانشینان برای احراز مالکیت و تعیین حریم خصوصی محدوده‌ای را با سنگ‌چین محصور کرده و چهار دیواری و سقفی را برای حفاظت در برابر گرما و سرما و باد و باران و بیگانه برای خود و خانواده‌شان بنا می‌کردند، به تدریج مفهوم مجازیِ منع و دفع و دور کردن بیگانگان از حریم خصوصی در کلمه حَجَر پدید آمد و برحسب موضوع و مورد، این مفهوم توسعه و تسرّی پیدا کرد. مثل «ذی‌حجر» [فجر 5] که به صاحبان عقل بازدارنده از ارتکاب گناه گفته می‌شود، کسانی که حدّ و مرزی برای حق قائل بوده و به حریم و حقوق دیگران تجاوز نمی‌کنند.
در حِجرِ کسی زیستن نیز معنای خانواده و در پناه حمایت و ضمانت او بودن دارد [نساء 23]. مفهوم ممنوع و حرام بودن هم که نوعی حریم و اختصاص را می‌رساند در این کلمه نهفته است [انعام 138]. قرآن حائل و برزخ میان آب‌های شور و شیرین را نیز که مانع اختلاط آنها می‌گردد «بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا» [فرقان 53] نامیده و اصولا جمله «حِجْرًا مَحْجُورًا» هشداری جدّی برای دور شدن بیگانه از ورود به مکانی اختصاصی است [فرقان 22].
اما «حجرات» به مفهوم «حریم اختصاصی» و استقلال فردی، با رشد و توسعه شهرنشینی و گسترش روابط انسانی در روزگار ما، موضوعیتی به مراتب عمیق‌تر و جدّی‌تر پیدا کرده و ضرورت دارد مورد توجه بیشتری قرار گیرد. تجربیات جوامع پیشرفته در امر تعلیم و تربیت و حفظ حقوق فردی و حریم شخصی شهروندان، دامنه حریم خصوصی را به جایی رسانده که کنجکاوی و پرسش از عقاید دینی و سیاسی اشخاص و مسایل خصوصی آنها زشت و ناپسند محسوب می‌گردد. حتی از نمرات امتحان شخص، در هر سطحی از تحصیلات، هیچکس جز خود او مطلع نمی‌شود و پزشکان و وکلا و... اگر اطلاعات مراجعین خود را به دیگری بگویند، ممکن است مورد تعقیب قانونی قرار گیرند.
در این سوره، به تناسب فرهنگ مخاطبان زمان نزول آن، حریم خصوصی، حقوق فردی و حفظ حرمت دیگران را در چند زمینه مطرح ساخته است:
الف] حرمت پیامبر، رهبر معنوی جامعه [آیات 1 تا 5]،
ب] حرمت مخالفان از بدبینی بی‌جهت به آنان [آیات 6 تا 7]،
ج] حفاظت از حریم و حقوق گروه‌های مختلف جامعه با پاسداری از صلح و آشتی [آیات 8 تا 10]،
د] حفظ حریم، عزّت و آبروی اشخاص با پرهیز از تمسخر، خرد کردن شخصیت، لقب زشت دادن، سوء ظنّ، تجسس در امور دیگران و غیبت از آنان [آیات 11 تا 13].
پنج آیه انتهایی سوره نیز آموزش‌هایی برای غلبه بر این نقاط ضعف اخلاقی و نائل شدن به کمال ایمانی را ارائه می‌دهد.
سوره حجرات مشتمل بر یک سلسله امر و نهی‌های ایمانی است که عمدتاً با خطاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» به عنوان مقرّرات و آموزش‌های ایمانی در هفتمین سال هجرت [بیستمین سال بعثت] در مدینه نازل شده است . این فرامین که آداب فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد، مناسبات مؤمنین را با خدا، رسول و مؤمنین دیگر روشن می‌سازد. رهنمودهای اخلاقی و ایمانی این سوره به دو صورت سلبی [نفی و نهی] و ایجابی [وجوب و ضرورت] به کار رفته است که اتفاقاً در هر دو صورت مشتمل بر ده بند می‌باشد. موارد سلبی تماماً با حرف «لا» به کار رفته و موارد ایجابی سه بار «وَاتَّقُوا الله»، سه بار «فَأَصْلِحُوا» و چهار بار به صورت «فَتَبَیَّنُوا»، «فَقَاتِلُوا»، «وَأَقْسِطُوا» و «قُولُوا أَسْلَمْنَا» آمده است. علاوه بر موارد فوق، که در ده بند خلاصه شده، توصیه‌های مثبت یا منفی دیگری در این سوره تکرار شده است که باید آنها را نیز در مجموعه توصیه‌های اخلاقی و ایمانی این سوره به حساب آورد. کلمات کلیدی این سوره که به دفعات در آیات آن تکرار شده است عبارتند از: ایمان، تقوی، رحمت و علم. در این سوره 18 آیه‌ای 30 اصل اخلاقی، 15 بار مشتقات ایمان و 5 بار خطاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» آمده است. تکرار 27 بار نام «الله» و 14 بار نام‌های: غفور، رحیم، علیم، حکیم، توّاب، خبیر و بصیر در سوره‌ای کوتاه با 18 آیه دلالت بر ارتباط تنگاتنگ اخلاق با خداشناسی می‌کند.

2- جلو زدن از خدا و رسول و پیشی گرفتن بر آنان، نوعی زیاده‌روی و به اصطلاح عامیانه، «کاسه داغ‌تر از آش» بودن است. گاهی تعصّبات جاهلی و غلبه دشمنی‌ها موجب تندروی علیه مخالفین و نادیده گرفتن عدالت می‌گردد.