35- عنوان «شجره زقوم» علاوه بر این آیه، دو بار دیگر در قرآن تکرار شده است [صافات 62 (37:62) و دخان 43 (44:43) ]. کتابهای لغت زقوم را بلعیدن لقمه بسیار تلخ و کـُشنده ترجمه کرده‌اند، اما قرآن هیچ وصفی از آن، جز آنکه زقوم طعام گناهکاران خودپرست است و در شکم آنها همچون آب جوش غلیان می‌کند [دخان 43 (44:43) ]، نیامده است. در سوره صافات نیز این شجره را، که ریشه در قعر جهنم دارد، فتنه‌ای برای ظالمان شمرده که شکوفه‌های آن همچون سر دیوان زشت و هراسناک است. ظاهر این اوصاف، تصویری است ترسناک متناسب با روح و روان آدمی، اما نه معنای «شجر» در قرآن همیشه درخت است، و نه هر طعامی از راه دهان وارد بطن انسان می‌شود. شجره همان [Network] و سیستم ارتباطی پیچیده‌ای است که همچون درخت، ریشه [زمینه]، بدنه [تنه اصلی]، شاخ و برگ [زیر مجموعه و اعضاء] و میوه و محصولی دارد. در قرآن از شجره طیبه و شجره خبیثه و شجره مبارکه و ملعونه نیز یاد شده که سلسله مراتبی در جریانات فکری، فرهنگی، دینی و سیاسی هر جامعه‌ای دارد.