73- چنین خود بزرگ‌بینی و تکبّر نژادی را در بقره 80 (2:80) و آل‌عمران 24 (3:24) نیز به وضوح می‌بینید.

74- منظور از «عذاب»، همان محرومیت از محصولِ تلاش و دست خالی ماندن است، همچون باغداری که محصول باغش را، که نتیجه یک سال زحمت و تلاش و خرج و هزینه است، سیل یا سانحه‌ای به کلی نابود سازد و هستی‌اش را به باد دهد [قلم 27 (68:27) تا 33]. نسبت دادن فاعل عذاب به خدا، در حالی که خود شخص عامل آن بوده است، به دلیل ختم شدن همه تحولات به خداست.

75- معنای «من یشاء» که «به هر که خواهد» ترجمه می‌شود، ممکن است با «دلبخواه» مصطلح در زبان فارسی اشتباه گرفته شود، اما مشیّت خدا همان نظامات و قوانین اوست که هر کس خود را با آن هماهنگ سازد سود می‌برد. در مدرسه نیز معلمان هر کس را بخواهند قبول یا ردّ می‌کنند، اما نه به دلخواه، بلکه بر اساس لیاقت‌ها. برای شناخت بیشتر موارد مغایرت مشیّت خدا با تشخیص و خواست آدمیان، به نوشته «بد خداشناسی»، مبحث: «اگر خدا می‌خواست»، صفحات 77 به بعد کتاب «پژوهشی در پرتو قرآن» ج 2، از همین قلم، مراجعه نمایید.

76- معنای «صیرورت»، شدن و تحول یافتن و رسیدن است، اهل لغت مصیر را مصدر میمی و اسم مکان معنا کرده‌اند، یعنی بازگشتگاه. اما مصیر با مرجع و مسیر فرق دارد؛ در این واژه، توجه به سرانجام تحولات و محصول فرآیند مورد نظر است. مشتقات این واژه 29 بار در قرآن تکرار شده است. مثل: الی الله تصیر الامور [امور به سوی خدا برمی‌گردد]، الیک المصیر، الی الله المصیر، الی المصیر، الینا المصیر، بئس المصیر، ساءت مصیرا، مصیرکم الی النار.