سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است [با ایفای نقش تکوینی مثبت خود]، برای خدا تسبیح میکند2 و اوست فرادست فرزانه.
1 - نام «صف» دلالت بر نظم و ترتیب و تشکل و پیوستگی در موضوعات مختلفی میکند که صف سربازان در میدان نبرد مصداقی از آن محسوب میشود. صفی که افراد آن همچون آجرهای دژی مستحکم با ملات سُرب به هم پیوستهاند.
این سوره در دومین سال هجرت به مدینه مقارن اولین نبرد مسلمانان [غزوه بدر] در مقابله با مهاجمان مشرک مکه نازل شده است و ضرورت دفاع و صفبندی محکم مسمانان را در برابر دشمنان کینهتوز نشان میدهد. در این ارتباط، مسلمانان را به پرهیز از قول بیعمل در جهاد، اتحاد و عزم راسخ در دفاع، پندگیری از پیمانشکنی بنیاسرائیل از مقابله با دشمنان، آمادگی حواریون عیسی مسیح برای نصرت پیامبرشان در برابر ستمگران و پاداش دنیوی و اخروی مجاهدان یادآوری میکند.
2 - این سوره همچون سوره بعد [جمعه] با تسبیح آنچه در آسمانها و زمین است برای خداوند عزیز و حکیم آغاز میشود. اشاره به تسبیح تمامی موجودات عالم در سرآغاز آیاتی که تماماً از جنگ و جهاد [دفاعی] پیامبر اسلام و آمادگی حضرت عیسی برای این کار سخن میگوید، به نظر میرسد رساننده این پیام باشد که دفع دشمنان دین خدا نیز عملی تسبیحی است که جامعه بشری را از ظلم و ستم مستبدان منزه و پاک میسازد.
سه سوره 57، 59 و 61 قرآن که یک در میان به دنبال هم قرار گرفتهاند، دقیقاً با آیه واحدی که در تسبیح موجودات آسمانها و زمین و عزیز و حکیم بودن خدا حکایت میکند آغاز میگردد. نام این سه سوره نیز مفهوم نظامی دارد؛ «حدید» همان آهن است که از آن شمشیر و سایر ادوات جنگی میسازند و نماد تیزی و سطوت است [حدید 25- «...وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ...»]، «حشر» گِرد هم آمدن و بسیج سپاه برای اعزام به جبهه است [حشر آیه 2]، و بالاخره «صف» دلالت بر آرایش جنگی میکند.
ختم اولین آیه هر سه سوره با صفت عزیز و حکیم، حاوی این پیام است که سربلندی و «عزّت» هر جامعهای با دفاع در برابر متجاوزان ستمگر تأمین میشود، و حکمت، که دلالت بر اخلاق و رفتار پسندیده میکند، در سایه همین سربلند و آزاد و مستقل زیستن است. نزول سه سوره فوق در سالیان دوم تا پنجم هجرت، که مسلمانان مواجه با تجاوزات نظامی گسترده مشرکین بودند، این معنا را آشکار میسازد.