يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِـحًا يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ
روزی که [خدا] شما را [در محشر] گِرد آورد برای روز گِردهمایی. این [روز]، روز تغابن14 [=احساس باختن سرمایه عمر در بازار دنیا] است. و هر کس [در دنیا] به خدا ایمان بیاورد و کار شایسته کند، بدیهاش را میزداید و او را به باغهایی از بهشت که نهرها از دامنش جاری است [=عامل سبز و خرّمی آن درونی و ذاتی است] در میآورد15 و جاودانه در آن خواهند زیست. این است آن کامیابی بس بزرگ.16
14 - « تَغَابُن» از ریشه «غَبْن» [فریب دادن در خرید یا فروش]، در باب تفاعل بیانگر فریب دادنی متقابل است. از آنجایی که قدرتمندان حاکم در دنیا تودههای مردم را فریب میدهند و آنها نیز با چاپلوسی و اظهار چاکری آنها را مغرور و مفتون مقام و موقعیت خود میکنند، در آخرت نیز، که روز تحقّق اعمال دنیاست، دو طرفِ بُتتراش و بُت شده درمییابند به یکدیگر ضرر زده و مغبون شدهاند.
از آنجایی که باب تفاعل گاهی به معنای مجرد میآید، میتوان تغابن را به معنای عام مغبون شدن نیز گرفت. در این صورت «یَوْمُ التَّغَابُن»، روز احساس فریب خوردن انسانها است، و همه در مییابند در عمر دنیایی خویش میتوانستند بهتر عمل کنند.
15 - در قرآن 40 بار در وصف بهشت، جمله: «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» تکرار شده که نمادی است از جریان داشتن دائمی حیات و سبز و خرمی بهشت. بدیهی است چنین وصفی برای ساکنین صحاری سوزان عربستان و مردمان حاشیه کویر بسیار مطبوعتر و دلانگیزتر از احساس مردمان ساکن در جنگلها و سواحل دریاها میباشد. بنابراین به جای توجه به باغهایی که از زیر آن نهرهای آب جاری است، باید به ظرف زمانی و مکانی و قالب فرهنگ قومی این آیات توجه کرد و پیام امروزی آن را، که دلالت بر سبز و خرمی زندگی بهشتیان و جریان داشتن دائمی عامل چنان خرمی میکند، دریافت کرد. نهرهای جاری محصول همان حَسَنات جاری و خیر و خدمات مستمری است که مؤمنین در زندگی دنیا داشتند. طبق آیه 35 سوره رعد (13:35) ، چنین وصفی از بهشت برای فهم دنیایی ما به «تمثیل» آمده است.
16 - فوز و فلاح را رستگاری معنا میکنند، ولی تفاوتی در میان این دو واژه وجود دارد؛ فلاح از ریشه «فَلَحَ» شکفتن و شکوفا شدن استعدادهای بالقوه معنوی در نفس آدمی است که در زندگی دنیا باید تحقق یابد، اما فوز به سلامت رسیدن به مقصود و نجات یافتن از خطرات مسیر است. اعراب به بیابان و صحاری کویری مفازه میگفتند و عبور سلامت از چنین صحاری سوزانی را فوز مینامیدند.