1 - سوره «قلم» در سال سوم بعثت یعنی آغاز دوران علنی شدن دعوت در مکه نازل شده و اولین برخوردها و موضع‌گیری‌های مخالفین را با «مجنون» شمردن پیامبر(ص) و خرافات قدیمی «أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین» شمردن کتاب او نشان می‌دهد. بنابر این سیاق اصلی سوره در بیان زمینه‌ها و علل و انگیزه‌های تکذیب و خصلت‌های مکذّبین است و ضمن دلداری و تقویت روحی، رهنمودهایی به پیامبر برای مقابله با مشکلات و مخالفت‌ها و پیشبرد رسالت می‌دهد.
در این سوره هیچ یک از نام‌های نیکوی الهی جز نام «ربّ» نیامده است. نُه بار تکرار این نام با ضمایر مختلف [ربّه، ربّنا، ربّک، ربّهم] اهمیت محوری «ربوبیّت» را که اساس توحید است، در ارتباط با بخش‌های مختلف سوره نشان می‌دهد.
سوره قلم، از سوره‌هایی است که با حروف مقطعه آغاز می‌شوند. این حروف معمولا با صفاتی از پیامبرانی که در آن‌ها معرفی شده‌اند ارتباط دارد. سوره قلم با «نون» افتتاح و با ماجرای «صاحب الحوت» [یونس] که در سوره انبیاء «ذاالنون» نامیده شده ختم می‌شود و در میانه سوره به قصه «باغداران بخیل» اشاره می‌کند که پند و عبرتی باشد در ارتباط با اهداف هدایتی آن.

2 - می‌گویند شکل حرف «ن»، مشابه دوات مرکب است! برخی نیز گفته‌اند در روزگار گذشته مرکب از نوعی نهنگ، که برای تیره کردن فضای اطراف خود در تهاجم دشمن پخش می‌کرد، گرفته می‌شد. در ضمن نام حضرت یونس که در دهان ماهی شد، ذاالنّون می‌باشد که احتمالا باید همان نوع ماهی باشد. جالب این که در انتهای سوره به داستان این پیامبر اشاره شده است.

3 - پیام توحیدی پیامبران در انکار بت‌پرستی و دعوت به خدای یگانه، همچنین وعده زنده شدن پس از مرگ، برای معاصران آنان عجیب و غیر مأنوس بوده و گوینده چنین سخنان غیر متعارفی را، دیوانه و [به اصطلاح آن دوران] جن‌زده و گرفتار افکار شیطانی می‌دانستند. سوگندهای ابتدای سوره به مرکب، قلم و آنچه می‌نویسد، گویا اشاره به این حقیقت داشته باشد که حقانیّت کلام خدا را آیندگان، در دورانی که ابزار سوادآموزی و معرفت علمی گسترش یابد، خواهند شناخت.
سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ»، برای مردم جاهل و عقب افتاده مکه، که نه خودشان سواد خواندن و نوشتن داشتند و نه پیامبر، که به تصریح قرآن «اُمّی» و خط ننوشته بود، بسیار پُرمعنا است! معمولا به چیزی سوگند می‌خورند که برای مخاطب ارزش و منزلتی داشته باشد. اگر آن مخاطبین درک این معنا را نداشتند، آیندگان از طریق قلم و آنچه درباره قرآن و شخصیت پیامبر نوشته می‌شود، خواهند فهمید که نه تنها او دیوانه نبود، بلکه بر خُلقی عظیم تکیه داشته. علاوه در آیه چهارم سوره علق نیز، که اولین سوره نازل شده بر پیامبر اکرم بوده، بر قلم و علمی که به وسیله آن توسعه و تکامل پیدا می‌کند تأکید شده است: «اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ». به راستی اگر خداوند کریم انسان را به کاربرد «قلم» هدایت نکرده بود چگونه تجربیات علمی بشر به نسل‌های بعد منتقل و به تدریج تصحیح و تکمیل می‌گردید؟ انتقال شفاهی علم و دانش را گویا در آیات اولیه سوره «الرحمن» مورد تأکید قرار داده «الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»، و انتقال «علوم» را در آیه سوره علق. پس «بیان» و «قلم» دو نعمت بزرگ خدای «رحمن» هستند که وسیله شناخت عظمت و حقانیت قرآن و آیات تکوینی و تشریعی می‌گردند.