79- ظاهراً اشاره آیه به عذاب‌های آسمانی، مثل آتشفشان، و زمینی مثل زلزله است، ولی از آنجایی که به جای «مِنَ السَّماءِ وَ الاَرضِ»، «مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» آمده است، نوعی قدرت مافوق، و ماتحت (زیر فرمان) را تداعی می‌کند که به سلطه حکومت‌های جبّار یا شورش و لجام گسیختگی طبقات فرودست جامعه تعبیر و تفسیر شده است. کلمه «فوق» به معنای برتری در قدرت، ثروت یا علم نیز در قرآن آمده است (آل‌عمران 55 (3:55) ، انعام 165 (6:165) ، زخرف 32 (43:32) ، یوسف 76 (12:76) ) و ترکیب «مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ» نیز دو بار دیگر نیز در قرآن آمده است؛ یکی درباره یهودیان و مسیحیان، که خدا وعده می‌دهد اگر تورات و انجیل و قرآن را به پا دارند، از فراز و زیر پایشان نعمت می‌خورند (مائده 66 (5:66) - ...لأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ...)؛ و دیگری درباره کافران و عذاب روز قیامت، که عذاب از فراز و زیر پایشان آنها را فرا می‌گیرد (عنکبوت 55 (29:55) - یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ...). این تعابیر نشان می‌دهد مافوق و ماتحت، نشانگر دو حالت بالا و پائین در مقام یا مکان و موقعیت‌های مختلف می‌باشد (والله اعلم).

80- عذاب سوم (تفرقه و درگیری و خشونت) قابل فهم‌تر و تجربه شده‌تر است؛ اگر دو عذاب قبلی را نیز ناشی از نابسامانی‌های اجتماعی در استبداد و استیلای جباران، یا بی‌قانونی و هرج و مرج اجتماعی و سلطه لجام گسیختگان خشن و بی‌فرهنگ بگیریم، ترتیب این نابسامانی‌ها بهتر جا می‌افتد؛ وقتی روابط مردم و حاکمان از مدار حمایت و خدمت خارج گردید و حقوق متقابل ملت و دولت نادیده گرفته شد، زمینه‌های شورش شکل می‌گیرد و هر گروه و دسته‌ای گِرد مدعی و مخالفی جمع می‌شوند (یَلْبِسَکُمْ شِیَعًا)، حضور مدعیان متعدد مخالفت‌ها و رقابت‌هائی را بر سر قدرت پدید می‌آورد که سرانجام به درگیری‌های داخلی یک ملت و زدوخوردهای خیابانی میان هواداران مختلف کشیده می‌شود (وَیُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ). امام علی(ع) در بحران‌های سیاسی زمان خود به روشن‌ترین وجه چنین شرایطی را به تصویر کشیده است (نهج‌البلاغه خطبه 216 بند 6 تا آخر).

81- به پاورقی 59 همین سوره (6:46) نگاه کنید.

82- «تفقه» از ریشه فَقَهَ، از علائم ظاهری به نتایج باطنی رسیدن و تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری از اطلاعات اولیه است. فقیه (در اصطلاح شرعی) به کسی گفته می‌شود که از ادله اولیه شرعی بتواند پاسخ و راه حلی برای مسائل روز پیدا کند. هر چند معنای فقاهت در قرآن بسیار گسترده‌تر بوده و به تحقیق و شناخت پیدایش حیات در روی زمین و معضلات اجتماعی هم کشیده می‌شود. (به نوشته‌ای از همین قلم در کتاب متدولوژی تدبر در قرآن تحت عنوان فقه و فقاهت در قرآن مراجعه کنید).