وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِـمِينَ
و [با همه آن سوابق انکار] هرگاه کسانی را که در [طعن و تمسخر] آیات ما فرو رفتهاند ببینی، 85 از آنان روی بگردان 86 [=درگیرشان مشو] تا به سخن دیگری مشغول شوند 87 و اگر هم شیطان به فراموشیات انداخت، 88 پس از به یادآوردن، با گروه ستمکار منشین.89
85- معنای کلمه «خوض»، که مشتقات مختلف آن 12 بار در قرآن تکرار شده، نوعی «فرو رفتن و غرق شدن» در کاری باطل است که سرگرم شدن به آن، آدمی را به غفلت از امور مهمتر و وظائف اصلی خود میکشاند. این واژه 5 بار در قرآن با فعل «یلعبون» (به بازی مشغول شدن) آمده است. درضمن ممکن است معنای خوض در آیات خدا، غیبت، قمار، مواد مخدر و شرابخواری را نیز شامل شود (والله اعلم).
86- معنای اعراض روی گرداندن از اشخاص است، اما وقتی با حرف اضافه «عن» میآید، معنای معترض نشدن و رها کردن او به حال خود میدهد. همچنانکه در آیه 95 سوره توبه (9:95) آمده است: «منافقان شما را، هنگامی که از جهاد برگشتید سوگند میدهند تا از آنان «اعراض» کنید، شما نیز اعراض کنید...» (سَیَحْلِفُونَ بِاللهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ) اعراض کردن در این موارد ترک مذمت و انتقاد است
87- تعیین مدت این روگردانی تا «به سخن دیگری مشغول شوند»، عدم ضرورت برخورد با استهزاء کنندگان آیات خدا و حتی قهر و ترک معاشرت با آنان را میرساند و مجوزی است برای نشستن با آنها، در صورت ترک تمسخر و توهین! و چنین آزادمنشی و سعه صدری، به راستی دلالت بر حفظ حرمت آزادی عقیده و بیان، حتی برای استهزاء کنندگان آیات خدا، میکند.
88- البته شیطان تسلطی تکوینی بر انسان ندارد، مگر آدمی خود دل به وسوسهها و تحریکات او بسپارد. گاهی اشتغال به کارهای فرعی و بیاهمیت نیز آدمی را از وظایف و امور مهم غافل و نسبت به آنها بیتوجه میسازد که به هر حال این هم نوعی سهلانگاری و سرسری گرفتن امور جدّی محسوب میشود. علاوه بر این آیه، در سه آیه دیگر فراموشی و نسیان به شیطان داده شده است:
1- از خاطر بردن هم بند یوسف، پس از خلاصی از زندان، سفارش او در یادآوری بیگناهی او نزد عزیز مصر، به دلیل اشتغال به ساقیگری دربار (یوسف 42 (12:42) ).
2- از خاطر بردن جوانِ همراه موسی، ماهی طبخ شده توشه راه را در سفر دیدار خضر، و جاگذاشتن آن در ساحل دریا (کهف 63 (18:63) ).
3- دوروئیها و نقش بازی کردنهای منافقین و به فراموشی سپردن یاد خدا (مجادله 19 (58:19) ).
89- مخاطب این آیه رسول مکرّم اسلام است، مشابه همین سفارش را در آیه 140 سوره نساء (4:140) خطاب به مؤمنین مییابیم که در آنجا نیز به ترک موقت جلسه، که اعتراضی محترمانه و معقول نسبت به توهین به باورهای اساسی خود و عکسالعملی دفاعی است، بدون هیچ تعرضی، توصیه میکند. این فرمان آزادمنشانه فوق تصوّر را مقایسه کنید با عکسالعملهای خشن و خونین مسلمانان متعصّب و تنگ نظر نسبت به تبلیغات و تعرضات مسموم معاندین به اسلام و قرآن. جالب اینکه هر دو آیه در سال 6 هجرت (مطابق جداول کتاب سیر تحول قرآن) نازل شده که پیامبر و مسلمانان باصلح حدیبیه و پیروزی بر قوم بنیالمصطلّق در موضع قدرت قرار داشتند و میتوانستند برخورد سختی با مخالفین داشته باشند.