إِلَّا الْمُصَلِّينَ
مگر روی آورندگان به خدا25 [=نمازگزاران واقعی]،
25 - واژه «صلّی» که از نظر معنایی مقابل «تولّی» [پشت کردن و رو گرداندن] است، نمایانگر روی آوردنِ توأم با توجه محبتآمیز است. همانطور که صلوات خدا و فرشتگانش بر رسول، رحمت ویژه بر آن بنده پاک است. کلمه نماز که برگردان «صَلات» به زبان فارسی است، تعظیم و تکریمی بوده که ایرانیانِ پیش از اسلام در مقابل شاهان و بزرگان انجام میدادند. آنچنان که در شاهنامه فردوسی ابیات متفرق زیر آمده است:
چو او را ببیند بر تخت و گاه
کنیدآنزمانخویشتنرا دو تاه
بر آییـن شاهـان نمـازش برید
برِ تـاج و بـرتخت او مگذرید
به رسـم نمـاز آمدندیش پیش
وز او برگرفتنـدآییـنخویـش
چودرشاهه شد شاهگردن فراز
همه شهـر بردند پیشش نمـاز
بسنده کردن به این ترجمه نارسا، محدود کردن ابعاد معنایی صلات است که شامل هر رویکردی به خدا، از جمله دعا و مناجات میباشد. همچنان که صلوات خدا و فرشتگان او بر پیامبر [احزاب 56 (33:56) ]، و بر صابرین [بقره 157 (2:157) ] و نیز بر همه انسانها [احزاب 43 (33:43) ]، رویکرد توأم با مغفرت ورحمت است و صلوات رسول بر مؤمنین [توبه 99 (9:99) و 103 (9:103) ]، رویکرد توأم با تأیید و تشویق آنان بوده است.
این آیه با استثنایی که برای «الْمُصَلِّین» قائل شده، سرآغاز مجموعهای در اوصاف هشتگانه آنان در 14 آیه میباشد. مشابه همین اوصاف را درباره «مؤمنون» [10 آیه ابتدای سوره مؤمنون (23:1) ]، و درباره «عبادالرحمن» [فرقان 63 (25:63) تا 76] در قرآن میبینید که در واقع سه جلوه از انسان کامل در ارتباط با خدا [ایمان به او]، با خلق خدا [مهربانی با آنان- عبادالرحمن]، و در ارتباط با نفس خود [رویکرد به خدا- مصلّین] به شمار میرود.
از آنجایی که نیمه نخست این سوره موضوع انکار آخرت و معرفی «مجرم» [بریده از خدا و پشت کرده به او] مطرح شده است، در نیمه دوم مشخصات متضاد منکران را در سیمای مصلّین مینمایاند که پیوسته در هرکاری خدا را در نظر دارند.