1 - محور اصلی سوره مزمّل «خودسازی» پیامبر [و پیروان او] از طریق قیام به نماز و قرائت با تأنی و توجه [ترتیل] قرآن در نیمه‌های شب می‌باشد. توجه و تمرکز دور از گرفتاری‌های روزمره و در انقطاع کامل از اشتغالات ذهنی، موجب استواری گام‌ها و گفتار می‌گردد و پیامبر را برای دریافت وحی [یا برنامه و رسالت] سنگینی که به زودی بر او القاء می‌شود آماده می‌سازد. علاوه بر توصیه به شب زنده‌داری، توصیه‌هایی بر صبر و پایداری در تکذیب و تمسخر و تهدید کافران و دوری گزیدن شایسته و مهلت دادن به آنها شده است. خطاب دیگر سوره، به تکذیب کنندگان پیامبر می‌باشد که آنها را به عذاب سختی در عواقب اعمالشان انذار می‌دهد و توجه‌شان را به سرنوشت فرعون معطوف می‌دارد تا از رسولی که شاهد [الگو و نمونه] معرفی شده اطاعت و از راه گذشتگان حذر کنند. و بالاخره آخرین پیام سوره خطاب به مؤمنین اولیه‌ای است که به همراه پیامبر به نماز شب قیام می‌کنند و به مسئولیت‌ها و وظائف خطیر جهاد فی سبیل‌الله و مأموریت‌های سیاسی و تبلیغاتی در سفرهای طولانی عمل می‌کنند. در آخرین آیه این سوره، قرائت قرآن در حدّ مقدور در نیمه شب، اقامه صلات، پرداخت زکات [حقوق مالی اجتماعی]، قرض الحسنه [به نیازمندان مؤمنین در شرایط سخت نهضت] و بالاخره استغفار به درگاه الهی توصیه می‌شود تا مؤمنین با انجام این توصیه‌ها نفس خود را تربیت و تزکیه کنند. ختم سوره با نام‌های نیکوی «غفور رحیم» معنای ظریفی در ارتباط با مضامین آن دارد که حکمت رهنمودهای ارائه شده را برای کسب رحمت و مغفرت الهی نشان می‌دهد.
دو سوره مزمّل و مدّثر، که پشت هم قرار گرفته‌اند، از جهات زیادی قابل مقایسه هستند: مخاطب هر دو سوره پیامبر(ص) است برای خروج از جامه به خود پیچیده [اشاره‌ای به حرکت از خود به خدا و خلق او]. با این تفاوت که در سوره مزمل این خروج، شب هنگام به صورت فردی برای یاد خدا و نماز و تلاوت با تأنی قرآن است، و در سوره مدثر روز هنگام در انذار مردم، تکبیر پروردگار، دوری جستن از پلیدی، احسان به مردم و صبر و پایداری می‌باشد. قیام اولی جنبه روحی و خودسازی معنوی داشته و با تمرکز ذهنی، توجه قلبی و تفکر در آیات صورت می‌گیرد، و قیام دومی جنبه عملی و اجتماعی دارد و از خودسازی به دیگرسازی تسرّی می‌یابد.
این سوره را می‌توان به 4 بخش تقسیم کرد:
1- آیات 1 تا 8 [خود سازی شخص پیامبر]،
2- آیات 9 تا 14 [جبهه مخالفین] با توصیه به پیامبر در توکل بر خدا، شکیبایی در برابر گفتار کافران، رفتار پسندیده و به حال خود رها کردن آنان،
3- آیات 15 تا 19 [عبرت از تاریخ] تجربه رسالت حضرت موسی و طغیان و عصیان فرعون،
4- آیه 20 [تشویق و تثبیت مؤمنین] آیه تکمیلی و تفصیلی نازل شده در 8 سال بعد.

2 - «مُزَّمِّل» که در اصل مُتُزَمِّل بوده، به کسی گفته می‌شود که جامه بر خود پیچیده و خوابیده است، پیچیدن چیزی با جامه، نوعی پنهان کردن آن است. مفهوم برداشتن و حمل بار، سوار کردن کسی پشتِ چهارپا و داشتن عیال و نان خورانی در زندگی نیز در مشتقات این کلمه وجود دارد و از این رو برخی از اهل لغت «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّل» را «ای کسی که بار رسالت بر دوش داری» ترجمه کرده‌اند.