عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ
آنگاه که هر نفسی به آنچه [از آثار نیک و بد اعمال] مقدم و مؤخر داشته6 [=در مدّت عمر پیش فرستاده یا آثار باقی آن] آگاه میشود.
6 - حساب جاری اعمال انسان پس از مرگ نیز باز است و بازتاب نیک و بد اعمال او به صورت زنجیرهای، با تأثیراتی که روی آیندگان میگذارد، به حساب او واریز میشود. این است با تأخیر فرستادن اعمال [وَأَخَّرَ] که در آیه 13 سوره قیامه (75:13) «یُنَبَّأُ الْإِنْسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ» به آن اشاره شده است. «مَّا قَدَّمَتْ» مفهوم پیشبینی، برنامهریزی و تدارک چیزی برای آینده است، مثل مورچهها که در تابستان برای زمستان دانه در لانه خود جمع میکنند، و نیز تأمین توشه و زاد و برگ برای تدارک سفر یا تدارک سرمایه برای خرید خانه و غیره. در قرآن مفهوم پیش فرستادن و تدارک قبلی را در سوره یوسف در ماجرای خشکسالی هفت ساله و ضرورت صرفهجویی در هفت سال خرّمی به خوبی بیان کرده است: یوسف 47 (12:47) و 48- «...یَأْکُلْنَ مَا قَدَّمْتُم...». اما اعمالی که با تأخیر به حساب آدمی میرود، همان آثار اعمال سوء یا باقیات الصالحاتی است که در مدت عمر انجام داده است: یس 12 (36:12) - «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَى وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ...».
اعمال انسان همچون موجود زنده باقی میماند و تا قیامت به حیات خود ادامه میدهد. در دعای کمیل آمده است: «اللهم اغفرلی ما کان منّی» [بارخدایا آنچه از من پدید آمده را پاک کن].