يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ
در آن روز مردم [به صورت] پراکنده [از حبس خاک] برون میآیند6 تا اعمالشان به آنان نشان داده شود،7
6 - «یوم الخروج» از اسامی قیامت است، خروج آدمی از زمین با فراخوانی الهی است [روم 25 (30:25) - ...ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ]، این خروج به گونهای خاص و ناشناخته است [نوح 18 (71:18) - ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا]، همچون خروج دانه از دل خاک در بهاران [ق 11 (50:11) - رِزْقًا لِلْعِبَادِ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَهً مَیْتًا کَذَٰلِکَ الْخُرُوجُ]. این خروج سریع و دسته جمعی به سوی مقصدی معین است: معارج 43 (70:43) و 44- «یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعًا کَأَنَّهُمْ إِلَىٰ نُصُبٍ یُوفِضُونَ». همچون حرکت میلیونی و باشتاب ملخها به سوی ندایی مرموز [قمر 7 (54:7) - خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ کَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ]، و یا پروانههای پراکنده در آسمان [قارعه 4 (101:4) - یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ].
دستمیزدچون رهید از دست مرگ
سبز و رقصان درهواچونشاخوبرگ
شاخ و برگ از حبس خاک آزاد شد
سـر بــر آورد و حـریف بـــاد شــد
بــرگ ها چــون شــاخ را اشکافتنــد
تــا بـــه بــالای درخت اشتــافتنــد [مثنوی دفتر اول ابیات 1349 به بعد]
7 - « یُرَوْا» فعل مجهول است؛ تا به آنها نشان داده شود، نه خود رهسپار دیدن شوند، آخرت عالم اختیار نیست، روز تحقّق و ظهور و بروز اعمال است، نه آثار و اجر و جزای آن، بلکه خود عمل که پدیدهای باقی است.
فعل تو کان زاید از جان و تنت
همچون فرزندی بگیرد دامنت [دفتر ششم بیت 423]
عمل انسان در هستی انعکاس مییابد و گویی از آن نسخهبرداری میشود [جاثیه 29 (45:29) - هَٰذَا کِتَابُنَا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ]. به توصیف آیات 16 (50:16) تا 22 سوره ق، دو فرشته یا عامل گیرنده بر انسان گمارده شدهاند که عملکرد نیک و بد او، از جمله الفاظی را که به زبان میآورد، سریعاً ضبط و ثبت میکنند و سوق دهنده او به سوی سرنوشت و شاهد رفتارش هستند. به منکران در آن روز گفته میشود تو از چنین امری غافل بودی اما امروز چشمانت تیز و بینای آن میباشد.