14- درست است که خدا خالق زمان و مکان است و از ورای آن به عمل آدمیان احاطه و شناخت دارد، اما به استناد: «ابی الله ان یجری الامور الاّ باسبابها» [خدا امتناع دارد که امور را جز از مجرای اسباب آنها بگذراند]، کار طبیعت و عالم انسان‌ها را در بُعد زمان و تأثیر آن [در تغییر، تحول و تحقق تدریجی] قرار داده و به زبان بشری و درک و فهم ما سخن گفته است.
ناگفته نماند برخی را عقیده بر آن است که اعمال انسان به دلیل اختیاری که خدا به او عنایت کرده، مستقل و آزاد از نظامات اجباری از پیش تعیین شده می‌باشد، بنابراین تا عملی از او سر نزند، چیزی در علم خدا تحقق نمی‌یابد و باید امتحان بدهد تا خدا بداند، ولی عمدتاً این باور غلبه دارد که خدا از قبل بر عملکرد ما آگاهی دارد و این آزمون‌ها برای مشخص و متمایز شدن آدمیان می‌باشد [والله اعلم].
15- « وَلِیجَهً» از ریشه «وَلَجَ»، دلالت بر نفوذ تدریجی و آرام می‌کند، مثل عبور دادن نخ از سوراخ سوزن [اعراف 40 (7:40) ]. نفوذ تدریجی آب باران در زمین یا تبخیر تدریجی آن را قرآن با همین فعل بیان کرده است [سبا 2 (34:2) و حدید 4 (57:4) ]، همچنین داخل شدن تدریجی شب در روز یا روز در شب [تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ- آل‌عمران 27 (3:27) ، حج 61 (22:61) ، لقمان 29 (31:29) ، فاطر 13 (35:13) و حدید 6 (57:6) ]. منظور از ولیجه، دوستی است که به تدریج درون زندگی و دل شخص می‌شود و نزدیک‌ترین ارتباط قلبی را با او پیدا می‌کند و به اصطلاح همدل و همرازش می‌گردد. اصطلاح مشابه آن در قرآن «بطانه» [دوست باطنی و بسیار نزدیک] می‌باشد [آل‌عمران 118 (3:118) ]. مؤمنین راستین چنین دلدادگی و دلبستگی را به هیچ بیگانه‌ای جز خدا و رسول و مؤمنین پیدا نمی‌کنند.